W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w planowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzennego coraz większe znaczenie przypisuje się racjonalnemu gospodarowaniu środowiskiem przyrodniczym. W związku z tym, przy realizacji przedsięwzięć lub różnego rodzaju polityk, planów, strategii czy programów przeprowadza się procedury środowiskowe, podczas których powstaje szeroki wachlarz opracowań [1].
Ponadto, istnieją narzędzia prawne, które umożliwiają społeczeństwu udział w tych procedurach, jednak niewielu z nas z nich korzysta. Aktywność obywatelska ma nieodzowne znaczenie dla ochrony środowiska, dlatego też warto zapoznać się z podstawami prawnymi oraz możliwościami działań, które pozwolą na świadome i efektywne uczestnictwo w postępowaniach środowiskowych.
Opracowania ekofizjograficzne
Opracowania ekofizjograficzne stanowią dokumentację charakteryzującą uwarunkowania przyrodnicze występujące na danym obszarze. Są one sporządzane na potrzeby takich dokumentów planistycznych jak: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz plan zagospodarowania przestrzennego województwa. Zaleca się również ich wykonywanie dla obszarów gmin objętych jednym lub kilkoma miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Ich głównym celem jest dostarczenie informacji niezbędnych do optymalnego, tj. zgodnego z zasadami ochrony środowiska, zagospodarowania przestrzeni. Proces sporządzania opracowania ekofizjograficznego stanowi wstępny etap tworzenia dokumentów planistycznych, poprzedzający rozpoczęcie prac nad projektem studium lub planu. Kwestie związane z opracowaniami ekofizjograficznymi reguluje Prawo ochrony środowiska oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie opracowań ekofizjograficznych.
W rozporządzeniu zostały wyróżnione dwa rodzaje opracowań ekofizjograficznych:
- podstawowe – sporządzane na poziomie regionalnym i lokalnym; zawierają kompleksową ocenę środowiska przyrodniczego na obszarze objętym projektowanym dokumentem planistycznym [2];
- problemowe – opracowywane w przypadku konieczności bardziej szczegółowego rozpoznania poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego oraz konkretnych zagrożeń środowiska i zdrowia ludzi.
Rola opracowań ekofizjograficznych nie ogranicza się jednak do stanowienia podstawy prac nad dokumentami planistycznymi. Wymienionymi opracowaniami powinni się również posiłkować eksperci odpowiedzialni za realizację procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (SOOŚ) [3]. Dlatego tak ważne jest, aby opracowania te były najwyższej jakości i przygotowane w oparciu o rzetelne dane pozyskane z wielu różnych źródeł, w tym badań terenowych, materiałów kartograficznych oraz odpowiedniej literatury. Ponadto, opracowania ekofizjograficzne są obowiązkowo udostępniane do publicznego wglądu w BIP-ie (Biuletynie Informacji Publicznej). Warto się z nimi zapoznać, ponieważ stanowią najbardziej szczegółowe źródło informacji o środowisku i jego ochronie na danym obszarze.
System ocen oddziaływania na środowisko
System ocen oddziaływania na środowisko to zbiór narzędzi wykorzystywanych w procedurach służących określeniu wpływu planowanego przedsięwzięcia lub projektowanego dokumentu planistycznego bądź strategicznego na środowisko. Celem analiz przeprowadzanych w ramach oceny oddziaływania na środowisko jest ograniczenie kosztów środowiskowych realizacji przedsięwzięć lub działań przewidzianych w dokumentach planistycznych/strategicznych.
Ocena oddziaływania na środowisko stanowi podstawowy instrument realizacji zasady zrównoważonego rozwoju w polskim i wspólnotowym prawodawstwie, który przyczynia się do ekologizacji procesów inwestycyjnych i planistycznych. W Polsce zasady przeprowadzania oceny oddziaływania na środowisko są regulowane Ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (w skrócie ustawą OOŚ).
Na krajowy system ocen oddziaływania na środowisko składają się przede wszystkim: strategiczna ocena oddziaływania na środowisko oraz ocena oddziaływania na środowisko przedsięwzięć mogących (zawsze lub potencjalnie) znacząco oddziaływać na środowisko przyrodnicze.
Zgodnie z ustawą OOŚ, strategiczna ocena oddziaływania na środowisko (SOOŚ) to postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji polityki, strategii, planu lub programu. W ramach niej są sporządzane prognozy oddziaływania na środowisko. Procedura SOOŚ dotyczy następujących grup projektów dokumentów:
- planistycznych, np. koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw, strategii rozwoju regionalnego;
- sektorowych, czyli polityk, strategii, planów i programów w dziedzinie przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami, leśnictwa, rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i wykorzystywania terenu, które są opracowywane bądź przyjmowane przez organy administracji;
- innych niż wyżej wymienione, których realizacja może spowodować znaczące oddziaływanie na obszar Natura 2000.
Z kolei ocena oddziaływania przedsięwzięć na środowisko (OOŚ) obejmuje postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia. Na jej potrzeby jest opracowywany raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko. OOŚ dotyczy przedsięwzięć znacząco oddziałujących na środowisko, które można podzielić na dwie grupy:
- przedsięwzięcia mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (tzw. I grupa przedsięwzięć), dla których obligatoryjnie musi zostać przeprowadzona OOŚ;
- przedsięwzięcia mogące potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko (tzw. II grupa przedsięwzięć), jeżeli obowiązek przeprowadzenia OOŚ został stwierdzony w drodze postanowienia przez organ właściwy do wydania decyzji środowiskowej.
Dla wszystkich przedsięwzięć należących do tych grup jest wymagane uzyskanie tzw. decyzji środowiskowej (decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia), określającej środowiskowe uwarunkowania realizacji, eksploatacji oraz likwidacji danego przedsięwzięcia, przed przystąpieniem do ich realizacji (przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę, decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego, decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu itd.). OOŚ stanowi część postępowania w sprawie wydania decyzji środowiskowej.
Ponadto, zarówno dla projektów polityk, strategii, planów i programów, jak i planowanych przedsięwzięć może wystąpić konieczność przeprowadzenia oceny transgranicznego oddziaływania na środowisko lub tzw. oceny habitatowej (ocena oddziaływania na obszar Natura 2000).
Udział społeczeństwa w ocenie oddziaływania na środowisko
Ustawa OOŚ wskazuje, że ocena oddziaływania na środowisko jest postępowaniem wymagającym udziału społeczeństwa (dotyczy to zarówno SOOŚ, jak i OOŚ). Oznacza to, że w czasie jego przeprowadzania (odpowiednio przed przyjęciem dokumentu strategicznego/planistycznego lub wydaniem decyzji dotyczącej realizacji przedsięwzięcia) obowiązkowo każdy obywatel musi mieć zapewnioną możliwość w nim uczestniczenia.
Podstawą partycypacji społecznej w takim postępowaniu jest informowanie. Organy właściwe do przyjęcia dokumentu/wydania decyzji mają obowiązek podania do publicznej wiadomości informacji o przystąpieniu do opracowywania projektu dokumentu, dla którego ma zostać przeprowadzona SOOŚ/przystąpieniu do przeprowadzenia OOŚ i wszczęciu postępowania dotyczącego wydania decyzji. Ponadto, obywatele muszą zostać zawiadomieni o możliwości zapoznania się z niezbędną dokumentacją sprawy oraz o sposobie i miejscu składania uwag i wniosków. W przypadku składania uwag i wniosków w trakcie postępowania w sprawie SOOŚ warto wskazać, które z nich dotyczą prognozy, a które projektowanego dokumentu. Natomiast w postępowaniu dotyczącym wydania decyzji istnieje możliwość uczestnictwa obywateli w otwartej rozprawie administracyjnej, o której terminie i miejscu powinni oni zostać uprzednio poinformowani.
Oczywiście, poza obowiązkowymi formami uspołeczniania postępowania OOŚ, istnieje możliwość przeprowadzania wedle potrzeby konsultacji społecznych, negocjacji bądź mediacji. Zależy to jedynie od tego, czy organy właściwe będą miały chęć prowadzenia dialogu z obywatelami, tak aby podejmowane decyzje były społecznie akceptowane i nie wpływały negatywnie na jakość życia mieszkańców.
Dowiedz się więcej
Ten poradnik został przygotowany w oparciu o publikacje oraz artykuły zamieszczone na stronach internetowych, do których linki znajdują się poniżej w bibliografii. Warto po nie sięgnąć, aby dowiedzieć się więcej na temat systemu ocen oddziaływania na środowisko oraz innych opracowań istotnych z punktu widzenia ochrony przyrody.
Jeśli szukasz wskazówek dotyczących innych obszarów działania, zachęcamy do zapoznania się z naszym poradnikiem pt.:
„Jak interweniować? Porady dla obrońców przyrody i klimatu”
Natomiast najbardziej szczegółowych i aktualnych informacji dotyczących opisywanej procedury formalnoprawnej – oceny oddziaływania na środowisko – należy szukać we wspomnianej w artykule Ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (tj. Dz.U. 2022 poz. 1029).
- https://pracownia.org.pl/o-pracowni/wydawnictwa-pracowni/paragrafy-dla-przyrody-poradnik-straznikow-miejsc-przyrodniczo-cennych – publikacja skierowana do osób nieposiadających specjalistycznej wiedzy prawniczej, koncentrująca się na wybranych aspektach uczestnictwa w postępowaniach dotyczących ochrony przyrody. Przydatna z punktu widzenia obywateli, którzy chcą aktywnie uczestniczyć w interwencjach środowiskowych.
- https://blog.frankbold.pl/poradnikekoaktywisty/ – poradnik stworzony z myślą o interwencjach środowiskowych polegających na blokowaniu realizacji zakładów przemysłowych uciążliwych dla otoczenia. W formie pytań i odpowiedzi porusza najważniejsze zagadnienia związane m.in. z uzyskiwaniem informacji o środowisku i jego ochronie czy postępowaniem w sprawie wydania decyzji środowiskowej (procedurą OOŚ).
- https://otop.org.pl/category/ekointerwencje/interwencje-na-poziomie-krajowym/udzial-spoleczenstwa-w-ochronie-srodowiska/ – podstrona oficjalnej strony internetowej Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków (OTOP), na której można znaleźć liczne artykuły poświęcone udziałowi społeczeństwa w ochronie środowiska. W zwięzły i przystępny sposób opisują one system ocen oddziaływania na środowisko.
- https://otop.org.pl/2010/07/25/interwencje-ekologiczne-w-obronie-ostoi-natura-2000-praktyczny-poradnik/ – obszerniejsza publikacja przygotowana w ramach projektu Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków „Ekointerwencje. Zwiększanie zaangażowania społeczeństwa w ochronę obszarów Natura 2000”. Stanowi ona przewodnik po podstawach prawnych oraz praktycznych możliwościach działania, których znajomość jest przydatna przy podejmowaniu interwencji środowiskowych. Zagadnienia związane w szczególności z systemem ocen oddziaływania na środowisko oraz uczestnictwem w postępowaniu administracyjnym zostały opisane w dwóch pierwszych rozdziałach.
- https://archiwum.gdos.gov.pl/oos – archiwalna podstrona oficjalnej strony internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska zawierająca artykuły poświęcone procedurom środowiskowym. W pigułce opisują różne zagadnienia związane z krajowym systemem ocen oddziaływania na środowisko.
- https://www.paih.gov.pl/prawo/ocena_oddzialywania_na_srodowisko – krótkie opracowanie objaśniające najważniejsze zagadnienia związane z problematyką oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko jako częścią postępowania w sprawie wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na przedsięwzięcie. Jest ono raczej skierowane do inwestorów, jednak stanowi kompilację najważniejszych norm prawnych zawartych w wielu ustawach określających wymagania prawa ochrony środowiska w odniesieniu do procesu inwestycjo-budowlanego. Ułatwia zrozumienie całej tej procedury osobom, które chciałyby się zaangażować w postępowanie administracyjne związane z realizacją jakiegoś przedsięwzięcia.
- https://ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/files/artykuly/5471/Moj-Krajobraz-Poradnik-dla-gmin_26-11-2020_icon.pdf – poradnik skierowany do gmin poświęcony zagadnieniom związanym z ochroną i kształtowaniem krajobrazu. W jego trzeciej części w przystępny i zwięzły sposób zostały scharakteryzowane narzędzia prawne i inne stosowane w planowaniu przestrzennym służące ochronie i kształtowaniu krajobrazu, w tym opracowania ekofizjograficzne i prognozy oddziaływania na środowisko.
Przypisy:
[1] Macias A., Bródka S., 2014, Przyrodnicze podstawy gospodarowania przestrzenią. PWN, Warszawa, str. 508. [2, 3] Tamże, str. 529-532.„Jak interweniować? Porady dla obrońców przyrody i klimatu” 2023, Autorka: Anna Adamczyk; Redakcja: Paweł Pomian.
Projekt „EkoObywatel – wsparcie interwencji i zmian systemowych” jest realizowany przez Stowarzyszenie Ekologiczne EKO-UNIA z dotacji Programu Aktywni Obywatele Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.
